Kad čujem da se po kafanama, u kojima i Bošnjaci često liječe svoje posljednje ratne traume, veliča “Handžar divizion” zaboli me u stomaku i stane mi dah.Zadugo poslije toga ne mogu da dođem sebi.Da li je moguće da smo toliko nisko pali i zaboravili da je ratni put “13. gorske SS divizije Handžar”,kako je njeno puno ime i prezime, bio krvav i da se toga krvavog puta moramo stidjeti a ne ponositi.Bilo kako bilo,istina o nastanku i ratnom putu tog nesretnog bošnjačkog diviziona slijedi u pozajmljenom tekstu odmah iza ovog kratkog uvoda naše redakcije za koga mislimo da je poučan i aktuelan bez obzira što je priča o “Handžar divizionu” stara preko sedam decenija.
Nakon brze kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, tokom Aprilskom rata 1941. godine i formiranja Nezavisne države Hrvatske, vođa SS Hajnrih Himler težio je uspostavljanju snažnog i brojnog oružanog krila, ali obzirom da se tome protivio Vermaht, Hitler omogućava da se SS jedinice mogu popunjavati dobrovoljcima ali da njihova ukupna masa ne može biti veća od 1% od ukupnog broja Vermahta. Dobro proučivši ulogu Bošnjaka tokom Prvog svjetskog rata, kada su činili okosnicu austrougarskih trupa, već 6. decembra 1942. godine Himler je razgovarao sa Hitleriom da se u okviru SS divizije “Princ Eugen” ustroji jedna jedinica isključivo od Bošnjaka. U konačnici, već 10. februara 1943. godine, Hitler je dao odobrenje za postrojavanje bošnjačke SS jedinice.
U razgovore oko ustroja jedinice uključuje se i SS general – poručnik Artur Felps, komandant divizije “Princ Eugen”. Felps je 19. februara 1943. godine izvijestio Himlera da Vlada NDH pozdravlja formiranje bošnjačke SS divizije, ali da se protivi vrbovanju Bošnjaka zbog unutrašnjih i vanjskih razloga. Pavelić je predlagao da se formira ustaška divizija, sa hrvatskih simbolima, činovima i hrvatskim komandnim jezikom, na što se odmah može pod komandu staviti 6 000 dobrovoljaca. Himler je ipak ostao pri svome, da se formira “čista” bošnjačka divizija.
Za uniforme i simbol je uzeta standardna njemačka uniforma sa crnim ovratnikom na kojem se nalazila oznaka divizije: stari bosanski grb (šaka koja drži “arapsku vrstu noža” – handžar), te pored njega kukasti križ. Umjesto standardne kape uveden je fes u dvije varijante: ratni i svečani. Kao ustupak Vladi NDH, odlučeno je da pripadnici divizije na gornjem dijelu rukava nose službeni grb NDH. Dana 13. marta 1943. godine Himler je naredio postrojavanje divizije, a već krajem aprila u diviziju se javlja 8 000 dobrovoljaca, da bi do kraja jula taj broj iznosio 15 000, od čega je bilo 12 000 Bošnjaka. Temelj jedinice je činila legija Muhameda Hadžiefendića, koja je osnovana zbog slabog stava ustaških vlasti prema četničkim zločinima u istočnoj Bosni. Veliki jeruzalemski muftija Huseini koji je od 30. marta do 14. aprila 1943. godine boravio u NDH, odlučio je da posjet iskoristi i za sastanak sa uglednim bošnjačkim političarima u Banja Luci i Sarajevu. Prilikom tih posjeta otvoreno je zagovarao pristupanje Bošnjaka novoformiranoj SS jedinici, ali je istovremeno od italijanskih i njemačkih službenika tražio uvođenje muslimanske vjerske samouprave na prostoru NDH, te masovno naoružavanje Bošnjaka kako bi sami spriječili četničke zločine, jer to ustaške vlasti ili ne žele ili ne umiju. Kada se vratio u Berlin predložio je Glavnoj komandi SS-a da organizuje kurseve za taborske imame, što je prihvaćeno. Time je 13. SS divizija bila prva koja je imala vjerska lica u svom službenom sastavu. Postrojavanje i obuka vojnika buduće divizije je vršena u Zemunu, Zagrebu, Sarajevu i Slavonskom Brodu, jer su navedena mjesta bila najsigurnija i na njima nije bilo prisustva partizanskih snaga. Na temelju Rukovodećeg ureda SS-a 6. juna 1943. godine je donesena odluka da se cijela jedinica uputi na jug Francuske zbog dodatne obuke. Međutim, u septembru 1943. godine izbit će pobuna 13. SS divizije na jugu Francuske, nakon čega se divizija premješta u Nojhamer u Njemačkoj, gdje je trebala dovršiti svoju obuku. Temljena obuka je završena 30. novembra 1943. godine, a zatim započinje obuka po desetinama koja je trajala narednih mjesec dana. Jedinična obuka je završena početkom februara 1944. godine. U međuvremenu, dok je trajala obuka, 22. oktobra 1943. godine, prema naredbi vođe SS-a Himlera, sve SS divizije dobijaju numeričke oznake, tako divizija dobija puni naziv “13. SS dobrovoljačka bosanskohercegovačka gorska divizija”, među borcima prozvana “Handžar”. Tokom 24. i 25. januara 1944. godine čitava 13. SS divizija izvodi posljednju obuku, dok narednih dana stiže preostalo naoružanje za popunu jedinice. Pripreme za povrata na prostor NDH započinju 1. februara 1944. godine, a navedenog dana brojno stanje jedinice je iznosilo 21 152 pripadnika.
Nakon pomnih priprema jedinica je 15. februara krenula na povratak kući, tzv. “brzinom šest” (Tempo 6), što je značilo brzinom od šest željezničkih kompozicija dnevno, a bile su ukupno 93. Za mjesto okupljanja određen je Srijem, gdje je stigla nakon šest dana putovanja. Prvi zvanični zadatak 13. SS divizije je imao II bataljon 28. gorsko – lovačkog puka u okolini Zagreba, kada je dobijena dojava da partizani planiraju zasjedu na jedan voz, ali do borbe nije došlo, jer je u pitanju bila dezinformacija. Nakon “obaveljenog” zadatka cijela jedinica se ukrcava na voz te rutom Vinkovci – Županja – Šid, stiže na mjesto razmještanja u Vinkovcima, 25. februara 1944. godine. Dva dana ranije komandant divizije Karl Gustav Saubercvajg odlazi u Mostar te od Artura Felpsa dobija naređenje da jedinica pristupi zadatku čišćenja partizanskog otpora uz rijeku Bosut. Treba napomenuti da je za izvođenje borbenih zadataka 13. SS divizija dobila najmodernije njemačko naoružanje. Nakon povratka u Komandu jedinice, Sauvercvajg izdaje naređenje za pripremu operacije “Putokaz”, što će ujedno biti prva vojna operacija 13. SS divizije. Za ovaj zadatak određene su četiri borbene grupe: 13. SS dobrovoljački gorsko – izviđački bataljon, 27. dobrovoljački gorsko – lovački puk, 28. dobrovoljački gorsko – lovački puk i 40. lovački puk. Prvo borbeno djelovanje na prostoru NDH jedinica ima 10. marta 1944. godine kada njezini pripadnici napreduju na prostoru Račinovaca, Strašinaca, Batrovca i na putnoj komunikaciji Otok – Nijemci. Kao posebna pomoć, u cilju sprječavanja partizanskog prijelaza rijeke Save, jedinici je upućena riječna brodica “Bosna”. Već prvog dana zauzeta su mjesta Strašnice, Vrbanja, Soljani, Batrovce i Moroviće, da bi u večernjim satima bio skršen i partizanski otpor na Srijemskoj Rači. Narednog dana sve jedinice kreću u sabijanje partizanskih snaga na području između rijeke Save i Bosute. Posljednjeg dana operacije “Putokaz”, 12. marta, potisnute su partizanske snage koje u toku noći prelaze rijeku Savu, čime ipak nije ostvaren primarni cilj operacije da se potpuno unište partizanske jedinice na navedenom području. Tokom operacije, pripadnici 27. SS dobrovoljačkog gorsko – lovačkog puka, su u selu Bijela Crkva, naseljeno srpskim stanovništvom, zatekli masakrirane seljane, koji su pobijeni nakon partizanskog povlačenja. Nakon ove operacije jedinica je vraćena na početne položaje Vinkovci – Šid – Županja, nakon čega su dobili naređenje da pređu rijeku Savu i uđu u Bosnu, što su dugo isčekivali.
Nova operacija nazvana “Sava”, koja je započela 15. marta 1944. godine, imala je za zadatak da eliminiše partizanske jedinice na prostoru Brčkog. Uspješan prijelaz je ostvaren već prvog dana kada su pripadnici 13. SS divizije potisnuli partizanske jedinice prema Bijeljini, koju zauzimaju u večernjim satima 16. marta. Istovremeno su druge jedinice 13. SS divizije 17. marta izbile na planinu Majevicu. Partizani su nakon toga krenuli u žestok kontranapad na pravcu Čelić – Lopare, ali je on do 20. marta uspješno zaustavljen, čime je uspješno okončana nova operacija “Sava”. Osiguranjem dijelova oko Save, Štab divizije je smješten u Brčko. Zbog loših vremenskih prilika jedinica u naredne tri sedmice nije izvodila aktivna borbena dejstva, ali je Štab užurbano radio na pripremi nove operacije nazvane “Uskrsno jaje”. Nakon što se vrijeme popravilo, 12. aprila 1944. godine jedinica kreće u napad prema Ugljeviku, kojeg zauzima već u jutarnjim satima narednog dana. Na drugom dijelu ratišta jedinica je zauzela i dominantne vrhove Majevice te Priboj. Do 17. aprila prodire do Srebrenika i Gradačca, te izbija na rijeku Bosnu gdje dolazi u dodir sa 1. gorskim zdrugom Hrvatskih oružanih snaga. Još za vrijeme trajanja operacije “Uskrsno jaje”, Štab jedinice je planirao i novu operaciju, protiv partizanskih jedinica, imena “Svibanjsko drvce” čiji je cilj bio eliminacija partizanskog pokreta na prostoru istočne Bosne. Za ovu operaciju predviđan je angažman kompletne 13. SS divizije. U tom cilju formirane su tri velike borbene grupe: “Hampel” čiji je zadatak bio da zauzme Zvornik te spriječi partizanski pokret preko Drine; “Raithel” čiji je zadatak bio da zauzme Tuzlu i izbije na rijeku Spreču te omogući daljnji prodor prema Vlasenici i Kladnju; “Kuhler”, čiji je zadatak bio da osigura krila na području Srebrenika. Prvi napad na području Sokolca i Rogatice su izvršile regularne Hrvatske oružane snage (HOS) i jedinice 7. SS divizije “Princ Eugen”, koje su imale zadatak potisnuti partizane a zatim ih “nabaciti” na napredujuće borbene grupe 13. SS divizije, što bi na kraju prouzrokovalo potpuno razbijanje partizana koji bi se našli u “klinu”. Zbog ozbiljnosti same operacije Štab divizije je iz Brčkog premješten gotovo na samu borbenu liniju, kod Siminog Hana. Operacija započinje 23. aprila 1944. godine, od strane borbene grupe “Raithel” koja do ponoći zauzima Tuzlu, a već narednog dana nastavlja napredovanje prema Živinicama i Kladnju. Do noći se grupa probila do Stupara. Borbena grupa “Hampel” u borbu kreće 25. aprila, te do ponoći zauzima Zvornik. Istog dana svoje napredovanje nastavlja i grupa “Raithel”, koja do 27. aprila zauzima Vlasenicu i Kladanj. Iz razloga što je grupa “Raithel” izvršila svoj borbeni zadatak, Štab joj je naredio da pređe rijeku Drinjaču ali obzirom da je rijeka nabujala to je otkazano, nakon čega joj je naređen pokret preko planine Javor u smjeru Han Pijeska. Do večernjih sati 28. aprila grupa je zauzela i Han Pijesak, gdje se spojila sa jedinicama 7. SS divizije. U međuvremenu su se dijelovi borbene grupe “Raithel” našli pod partizanskim udarom kod Vlasenice, dok se i sam Štab divizije, prilikom pokreta prema Han Pijesku, našao pod napadom partizana kod Šekovića. Štab zatim naređuje dijelovima 28. SS puka da se uputi iz Kladnja prema Vlasenici kako bi deblokirao dijelove pripadnika koji su u međuvremenu stavljeni pod partizansku opsadu. Do večernjih sati deblokada je uspješno sprovedena, poslije čega se kreće i prema Šekovićima kako bi se pomoglo u borbi Štabu divizije. Nakon dva dana borbi, 30. aprila Šekovići su uspješno zauzeti. Ipak, Bitka kod Šekovića je skupo koštala II bataljon 28. SS puka koji je gotovo u potpunosti razbijen u borbama. Da bi se jedinica osvježila, Štab u borbu angažuje borbenu grupu “Kuhler”, čijim dolaskom 1. maja 1944. godine dolazi do stabilizacije na terenu. Istovremeno je borbena grupa “Hampel” uspješno odbila svaki partizanski pokušaj prelaska rijeke Drine. Sa istim danom okončana je i operacije “Svibanjsko drvce”, a u konačnici partizani su imali 956 mrtvih i 96 zarobljenih boraca. Poslije uspješno sprovedene operacije 13. SS diviziji je naređeno da se rasporedi na područje između rijeka: Bosne (na zapadu), Spreče (na jugu) i Drine (na istoku). Ipak, raspoređivanje je zapalo u krizu iz razloga što se na planini Majevici nalazilo jako partizansko uporište koje je treba eliminisati. Zbog toga već 17. maja 1944. godine 13. SS divizija otpočinje sa novom operacijom imena “Đurđevak”. S tim ciljem sklopljen je i sporazum sa četničkim Majevičkim korpusom Radivoja Kerovića o zajedničkom djelovanju protiv partizana na ovom prostoru, što je izazvalo velika negodovanja kod običnih pripadnika jedinice. Već narednog dana opsjednute su partizanske snage na Majevici, ali se do 19. maja većina njihovin snaga uspijeva probiti iz obruča. Nakon ove operacije 13. SS divizija je raspoređena na prostoru Zvornika i Srebrenika. Iako saradnja sa četnicima nije bila zastupljena, osim sporazuma sa četnicima Majevice, već tokom proljeća 1944. godine dolazi do prvih razočarenja u jednicu, tako da je do maja 146 Bošnjaka dezertiralo iz jedinice i pridružilo se partizanima. Dana 1. juna 1944. godine jedinici će zvanično biti dodan i naziv “Handžar”, po kome će ostati poznata i dan danas.
Početkom juna 1944. godine “Handžar” divizija prima sve češće izvještaje da se sprema žestoka partizanska ofanziva na Majevicu, Posavinu i Semberiju. Da bi osujetio takve radnje Štab divizije 6. juna planira novu operaciju imena “Puni mjesec”. Cilj operacije je bio ponovno odbacivanje partizana preko rijeke Drine. Bitka započinje već 8. juna napadom partizana na jedinice “Handžar” divizije na prostoru Priboja. Pripadnici I bataljona 28. SS puka “Handžar” divizije uspješno odbijaju sve napade do večernjih sati, ali uslijed teških gubitaka i partizanske premoći jedinica biva potpuno uništena. Preživjeli pripadnici su se uspjeli probiti do prve linije divizije, nakon čega kreću u kontranapad na partizane kod Lopara. Poslije teških borbi tek 10. juna u večernjim satima, zaustavljaju partizanski napad, a do 13. juna uspijevaju vratiti i sve izgubljene položaje. Za razliku od 28. puka, 27. puk je uspješno dočekao partizanske napade i odbio ih, nakon čega je krenuo u napad preko rijeke Spreče i do 12. juna uspješno okončao svoj zadatak u operaciji “Puni mjesec”. Ipak, gubici “Handžar” divizije u ovoj kratkoj operaciji su bili izrazito veliki: 205 poginulih, 528 ranjenih i 89 nestalih. Nije poznato koliki su bili partizanski gubici, ali je tokom operacije zarobljeno njih 1 246. Jugoslavenska vlast je poslije rata optužila pripadnike divizije da su počinili masakr nad 500 partizana južno od Save i 40 u Brčkom. Nekoliko dana nakon okončanja ove operacije za novog komandanta 13. SS “Handžar” divizije je postavljen pukovnik Deziderius Hampel. Iako u “zaštićenoj zoni” divizije nije bilo partizana, oni 23. juna 1944. godine napadaju Prnjavor, ali je napad odbijen. Novoformirani III bataljon 28. puka imao je žestok okršaj sa partizanima 26. juna i kod Maglaja. Dijelovi “Handžar” divizije su zatim upućeni prema Derventi u ispomoć jedinicama HOS-a koje su se našle u partizanskoj blokadi. Novi partizanski napad je uslijedio 2. jula 1944. godin, kada su pokušali preći rijeku Savu kod Srijemske Rače ali je i ovaj pokušaj odbijen. Da je “Handžar” divizija svedena na ispomoć, potvrđuje novi partizanski napad 7. jula na Strašince, koji je uspješno odbijen. Štaviše, pripadnici “Handžar” divizije su čamcima prešli rijeku Savu te nastavili goniti partizane u bosutskoj šumi. Nekoliko dana kasnije, 10. jula divizija učestvuje i u odbijanju partizanskog napada na Doboj. Štab je dobio informaciju da je razlog učestalim partizanskim napadima improvizovano uzletište kod sela Osmaci – Tuzla, gdje su saveznici partizanima dostavljali opremu. S toga će “Handžar” divizija, u sklopu nove operacije “Muholovka”, 14. jula 1944. godine krenuti u novu borbu, a već narednog dana ona će biti uspješno okončana uništenjem uzletišta. U međuvremenu je 2. njemačka oklopna armija pokrenula veliku protivpartizansku operaciju “Ruža”, s ciljem sprječavanja partizanskih snaga da iz srednje Bosne pređu u Srbiju. U sklopu ove operacije i “Handžar” divizija je pokrenula manju nazvanu “Divlja ruža”, s ciljem uništenja partizana na području sjeverozapadno od Šekovića. Borbe su trajale od 17. do 23. jula, a okončane su uspješnim odbacivanjem partizana. Dijelovi jedinice zatim, 29. jula, učestvuju u borbama za Kladanj, gdje se pod opsadom našao njezin III bataljon 28. puka. Poduhvat je uspješno okončan već narednog dana. Tokom julskih borbi protiv partizana “Handžar” divizija je imala 89 poginulih i 181 ranjenog vojnika.
Prvih dana avgusta 1944. godine 2. njemačka oklopna armija pokreće novu veliku operaciju protiv partizana, sa istim ciljem, a učešće u operaciji, sa bosanske strane, uzima i “Handžar” divizija koja sprovodi operaciju kodnog imena “Mljeveno meso”. Zadatak operacije je bio napasti partizanske sange u smjeru Olova, Kaknja i Šekovića. Operacija kreće 4. avgusta napadom 28. puka u pravcu Olova, dok 27. puk napada u pravcu Vlasenice gdje dolazi do žestoke borbe “prsa u prsa”. Uslijed takve borbe zatvorena je putna komunikacija Vlasenica – Han Pijesak. Partizani su se u konačnici povukli preko Goražda, čime nije spriječen njihov prodor u Srbiju. Borbe su nastavljene sve do kraja avgusta ali je, uslijed loše pokretljivosti jedinice, bilo jasno da je jedinici neophodan brz odmor. Međutim, do toga neće doći iz razloga što partizani već 4. septembra 1944. godine izvode novi napad na Majevicu, Semberiju i Posavinu. Prvi se na udaru našao Srebrenik, ali je napad uspješno odbijen, nakon čega se kreće u kontraudar, ali se partizanske snage konsoliduju i kreću u novi napad koji je nakon pojačanja uspješno zaustavljen. Istovremeno je odbijen i partizanski napad na Zvornik. Međutim, partizanske snage su do 17. septembra 1944. godine uspjele da zauzmu šire područje istočne Bosne, uključujući i Tuzlu. U ovom periodu dolazi i do novog nezadovoljstva, zbog sve lošijeg položaja njemačke vojske u Evropi i angažmana protiv “sunarodnjaka”, tako da će do 1. oktobra 1944. godine iz “Handžar” divizije dezertirati 2 000 Bošnjaka, pa je divizija ostala sa samo 6 015 pripadnika. Novi partizanski napad je uslijedio 3. oktobra napadom na logističku bazu divizije kod Bijeljine. Nakon teških borbi i velikih gubitaka, napad je zaustavljen 5. oktobra. Ipak, i pored uspjeha na prostoru BiH, situacija se vidno pogoršavala na protoru Srbije uslijed partizanskog napredovanja uz pomoć sovjetske Crvene armije. Bošnjaci su i dalje nastavili napuštati jedinicu, tako da se 16. oktobra donosi odluka o premještanju “Handžar” divizije u Zagreb. Ovakva odluka imala je katastrofalne posljedice, pa je već istog dana samo iz 27. puka dezertiralo 642 Bošnjaka. Divizija je svoje premještanje sprovela preko mostobrana kod Brčkog i konačno 28. oktobra je stigla u Zagreb. Međutim, u toku prelaska preko Save kod Brčkog, Komanda vojne grupe F sprovodi tajnu operaciju “Jesenje lišće”, čiji je zadatak bio razoružavanje nepouzdanih pripadnika “Handžar” divizije. Iako je operacija okončana bez incidenta, njome je razoružano čak 2 300 Bošnjaka. Time se drastično promijenila i etnička slika jedinice,pa je omjer Bošnjaka i Hrvata iznosio 1:1, dok je nakon osnivanja broj Bošnjaka iznosio preko 95%.
Budući angažman “Handžar” divizije će biti izvan BiH, tako da već 7. novembra 1944. godine borbena grupa “Hanke” dobija naređenje da se uputi prema Batini. Teške borbe na mostobranu su vođene sve do 21. novembra nakon čega je borbena grupa “Hanke” bila prisiljena na povlačenje. Koliko su borbe bile žestoke svjedoči podatak da je od 1 200 pripadnika borbene grupe, ostalo njih samo 200. Nakon ovoga kompletna divizija je raspoređena duž željezničke pruge od Ivanić Grada do Novske, te 25. novembra biva upućena preko Osijeka u Siklos, u današnjoj Mađarskoj, a potom i u Barcz, gdje dolazi 2. decembra 1944. godine. Tamo biva popunjena različitim njemačkim i mađarskim bataljonima, tako da je divizija u potpunosti izgubila etničku osobenost. Borbeni angažman tokom decembra 1944. godine biti će u potpunosti usredotočen na sovjetsko napredovanje. Stacionirana na liniji Barc – Berzence – Horomfa, “Handžar” divizija će do 25. februara 1945. godine odbiti 5 sovjetskih napada. Na ovoj crti se nalazila sve do 30. marta 1945. godine, kada će uslijed žestokih sovjetskih napada biti primorana na povlačenje prema zapadu, na područje Bajca. Međutim, navedeno područje je brzo savladano od strane sovjetskih trupa, pa se divizija nastavlja povlačiti dalje na zapadnu obalu rijeke Mure. Svoju zadnju popunu dobija u okolici Ptuja, Slovenija, 6. aprila 1945. godine, koja se sastojala od nekoliko bataljona veterana Prvog svjetskog rata, i jedne čete popunjene Italijanima. Divizija će do 19. aprila odbiti nekoliko sovjetskih napada, da bi navedenog dana bio njezin zadnji borbeni zadatak, kada je odbijen posljednji sovjetski napad na njezinom pravcu. Na položajima kod Ptuja ostaju sve do 5. maja, a zatim se povlači na liniju “Uršula”, na područje Kallesdorfa, gdje putem radija 8. maja 1945. godine saznaju da je Njemačka kapitulirala. Komandant “Handžar” divizije Desiderius Hampel Bošnjake razrješava dužnosti, nakon čega se većina njih odlučuje na povratak u Bosnu da se predaju Jugoslavenskoj armiji. Ostatak divizije povlači se prema zapadu gdje se 11. maja 1945. godine predaju britanskoj vojsci kod Tvimberga. Jedan dio Bošnjaka se ipak odlučio predati jugoslavenskim vlastima, dok je većina odlučila da zatraži politički azil u zemljama Bliskog istoka. Veliki broj njih je učestvovao u Prvom arapsko – izraelskom ratu 1948. godine.
Britanske vlasti su na osnovu traženja jugoslavenskih vlasti, zbog optužbe za počinjeni zločin, tražile izručenje 38 osoba, bivših podoficira i oficira “Handžar” divizije, koji su prebačeni u Sarajevo gdje im se sudilo u avgustu 1947. godine. Od njih 38, deset je osuđeno na smrtnu kaznu koja je izvršena 17. jula 1948. godine, dok je preostalih 28 osuđeno na vremensku kaznu od 5 godina do doživotne robije. Međutim, do 1952. godine svi su pušteni na slobou, osim jednog koji je umro u zatvoru. Svi su bili Nijemci.
REDAKCIJA/BOSNAE