Roman „Mi” Jevgenija Zamjatina, objavljen 1924. godine, jedno je od temeljnih djela svjetske distopijske književnosti, ali i jedno od onih koje se, paradoksalno, često spominje više nego što se zaista čita. A upravo je to roman bez kojeg je nemoguće u potpunosti razumjeti kasnije distopije poput Orwellove 1984 ili Huxleyevog Vrlog novog svijeta. Zamjatin ne samo da postavlja tematske i idejne temelje žanra, nego i nudi jednu od najoštrijih književnih analiza odnosa između pojedinca, slobode i totalitarne racionalnosti.
Radnja romana smještena je u daleku budućnost, u državu Jedinicu, savršeno organizovan sistem u kojem je svaki aspekt života podređen matematičkoj tačnosti, efikasnosti i kolektivnoj sreći. Ljudi više nemaju imena, već brojeve, stanuju u staklenim zgradama, pod stalnim su nadzorom i žive prema unaprijed propisanom rasporedu. Glavni lik i pripovjedač, inženjer i matematičar D-503, isprva je savršeni produkt takvog društva: uvjeren je u ispravnost sistema i vjeruje u ono što vlast naziva „matematički nepogrešivom srećom”.
Međutim, susret s tajanstvenom i subverzivnom I-330 pokreće unutrašnji rascjep koji čini temeljnu dramaturšku os romana. Ljubav, strast, sumnja i unutrašnja pobuna postaju sile koje razaraju njegov dotadašnji mehanički sklad. Time Zamjatin uspostavlja jednu od ključnih osi distopijske književnosti: sukob između strogo kontrolisanog sistema i neukrotive ljudske individualnosti. D-503 nije heroj u klasičnom smislu riječi, nego slabi, rastrojeni svjedok lomljenja vlastite svijesti pod pritiskom režima koji ne trpi pukotine.
Teorijski gledano, „Mi” je roman koji se može čitati kroz više prizmi: kao politička alegorija totalitarizma, kao filozofska rasprava o slobodi i determinizmu, ali i kao proto-antiutopija koja razotkriva opasnosti radikalne racionalizacije svijeta. Zamjatinov totalitarizam nije zasnovan samo na sili i represiji, nego na logici, funkcionalnosti i „sreći” koja se nudi kao obaveza. Upravo u toj ulozi sreće kao instrumenta kontrole leži jedna od najsnažnijih idejnih provokacija romana.
Posebna vrijednost „Mi” ogleda se u njegovoj jezivoj proročanskoj dimenziji. Iako je pisan u ranim godinama sovjetske države, roman zastrašujuće precizno anticipira mehanizme kasnijih totalitarnih sistema, ali i savremenog tehnološkog društva u kojem nadzor, algoritmi i optimizacija sve više oblikuju svakodnevni život. Zamjatin ne kritikuje samo političku diktaturu, nego i iluziju da se ljudska sloboda može zamijeniti savršenom organizacijom.
Uticaj ovog romana na svjetsku književnost nemoguće je precijeniti. George Orwell otvoreno je priznao dug prema Zamjatinu, a paralelizmi između „Mi” i 1984 očiti su u motivima nadzora, gubitka privatnosti, ideološke kontrole i razaranja ličnosti. Ipak, „Mi” nije tek prethodnik kasnijih distopija, nego autonomno, snažno književno ostvarenje čiji filozofski i estetski dometi ostaju neiscrpni.
Stilistički, Zamjatinov izraz je suzdržan, fragmentaran, često nalik tehničkom izvještaju, što savršeno odgovara svijesti pripovjedača i mehaničkoj prirodi svijeta koji opisuje. Jezik romana postaje sredstvo represije, ali i prostor njegovog pucanja, jer se s razvojem D-503-evih emocija raspada i njegov racionalni diskurs. Upravo taj raspad jezika kao ogledalo raspada sistema predstavlja jedan od najsuptilnijih umjetničkih kvaliteta romana.
„Mi” nije roman koji nudi utjehu. On ne nudi ni jednostavne odgovore, ni jasne heroje, niti sigurnu pobjedu slobode. Zato je njegovo čitanje iskustvo koje uznemirava, ali istovremeno i intelektualno otrežnjuje. Zamjatin nas ne uči kako da pobijedimo sistem, nego kako da prepoznamo trenutak kada sistem počinje pobjeđivati nas.
Zbog svega toga, „Mi” nije samo važan roman distopije, nego i jedno od ključnih djela modernog političkog i filozofskog romana. Čitati Zamjatina danas znači suočiti se s pitanjima koja više nisu fikcija, nego svakodnevica: koliko slobode smo spremni zamijeniti za sigurnost, koliko ljudskog za efikasno, i koliko sebe za iluziju savršeno uređenog svijeta.
Datum i vrijeme objave: 30.11.2025 – 22:09 sati
