Višedecenijska spoljna politika Srbije počivala je na više vanjskopolitičkih pravaca, nastojeći da balansira između Zapada, Rusije i Kine.
No, rat u Ukrajini i sve jači pritisci sa obje strane ukazuju da ova strategija možda više nije održiva.
Zaglavljena između američkih sankcija, blokiranog procesa pristupanja EU i ruskog ucjenjivanja gasom, Srbija koristi posrednu prodaju oružja Ukrajini kao sredstvo pritiska, ali i kao priliku da napuni džepove domaće namjenske industrije.
Samo nekoliko mjeseci nakon što je pod pritiskom Moskve zamrznula izvoz oružja, srbijanski predsjednik Aleksandar Vučić ponovo nudi municiju evropskim državama, čak i ako ona na kraju završi u ukrajinskim rukama.
Stručnjaci upozoravaju da ove zaokrete ne treba tumačiti kao znak usklađivanja Srbije sa Zapadom, već kao oportunistički pokušaj da se umiri obje geopolitičke strane.
„Možemo vidjeti da je ova politika balansiranja definitivno došla do svojih granica“, kaže Strahinja Subotić, viši istraživač u Centru za evropske politike u Beogradu, za Kyiv Independent.
Višeslojna spoljna politika Srbije
Iako kritičari često tvrde da Srbija vodi prorusku spoljnu politiku, stvarnost je znatno složenija.
Katarina Đokić, stručnjakinja za transfere naoružanja u SIPRI-ju, opisuje politiku Beograda kao „veoma oportunističku i ne uvijek dosljednu“.
Srbija je zemlja kandidat za članstvo u EU od 2012. godine, a Evropska unija učestvuje sa 60% u ukupnoj trgovinskoj razmjeni Srbije.
„EU je glavni investitor i glavni finansijski donator u Srbiji“, objašnjava Engjellushe Morina, stručnjakinja za Balkan pri Evropskom savjetu za međunarodne odnose. „Ali sa Rusijom, odnos je ipak nešto dublji.“
Rusija održava blisko partnerstvo sa Srbijom, oslanjajući se na zajedničku pravoslavnu tradiciju, historijsko nepovjerenje prema Zapadu i široko rasprostranjene proruske stavove u srbijanskom društvu.
Pored jeftinog ruskog gasa, Beograd ima koristi i od ruskog veta u Vijeću sigurnosti UN, koji blokira članstvo Kosova u Ujedinjenim nacijama.
Osim toga, Srbija sarađuje s ruskim obavještajnim službama i aktivno promoviše proruske narative, kaže Frauke M. Seebass iz Fondacije za nauku i politiku (SWP) u Briselu.
„Popustljivost EU prema srbijanskoj politici balansiranja bila je ključni faktor koji je omogućio da ona traje ovoliko dugo“, dodaje Seebass.
No, rat u Ukrajini sada stavlja Srbiju u veoma neugodan položaj, produbljujući jaz između Rusije i Zapada.
Balansiranje se raspada
U oktobru, nakon brojnih odlaganja, SAD su ukinule izuzeće od sankcija za Naftnu industriju Srbije (NIS), kompaniju za naftu i gas koju kontroliše Gazprom.
Ovo je prekinulo dotok nafte u rafineriju u Pančevu, koja obezbjeđuje oko 80% domaće proizvodnje goriva što predstavlja „ogroman problem“ za Srbiju, kaže Petr Čermak, istraživač iz udruženja za međunarodne poslove u Pragu.
Vučić je nedavno izjavio da Rusija traži nove partnere za vlasništvo nad NIS-om kako bi se prevazišao zastoj, dok SAD navodno žele da Srbija nacionalizuje kompaniju.
Dodatni pritisak dolazi iz EU, koja je u svom posljednjem izvještaju o proširenju kritikovala rastuću „polarizaciju“ i spor tempo reformi u Srbiji. Ovo je ozbiljno uznemirilo Beograd, koji sebe vidi kao predvodnika procesa proširenja, kaže Subotić.
Istovremeno, Gazprom je ponudio Srbiji samo dvomjesečno produženje ugovora o isporuci gasa, iako se očekivao novi trogodišnji dogovor.
S obzirom da Rusija obezbjeđuje oko 80% srpskog uvoza gasa, a zima se približava, Čermak ovo vidi kao jasan znak pritiska Moskve.
Srpska municija, novo sredstvo u staroj igri
U maju su ruske obavještajne službe optužile Srbiju da preko posrednika poput Češke ili Bugarske prodaje municiju Ukrajini.
Moskva tvrdi da kompanije poput Zenitproma, Slobode, državnog Yugoimporta SDPR i drugih šalju „stotine hiljada raketa i artiljerijskih granata, kao i milion metaka“ za potrebe ukrajinskih snaga.
Vučić je nakon toga u junu objavio obustavu izvoza oružja, ali je nekoliko mjeseci kasnije promijenio stav.
U razgovoru za njemački Cicero, Vučić je rekao da je ponudio prodaju municije evropskim partnerima koji s njom mogu raditi „šta god žele“ pa i da je pošalju Ukrajini.
Stručnjaci, međutim, tvrde da indirektna prodaja srpske municije Ukrajini traje već godinama.
Nakon početka ruske invazije 2022. godine, Srbija je zauzela tipično ambivalentan stav. Formalno priznaje teritorijalni integritet Ukrajine, ali odbija da uvede sankcije Rusiji. Subotić smatra da posredna prodaja oružja Ukrajini služi Beogradu kao način da se dodvori Zapadu bez uvođenja sankcija.
Za zemlju svoje veličine, Srbija ima izuzetno razvijenu namjensku industriju, važnu i za zapošljavanje. Mnoge fabrike su u državnom vlasništvu ili blisko povezane s vladajućom strankom.
Iako proizvodi sve od haubica kalibra 155 mm do raketnih sistema, industrija je najvećim dijelom fokusirana na proizvodnju lakog naoružanja i municije, upravo one kompatibilne sa sovjetskom tehnikom kojom se služe i Ukrajina i Rusija.
Vučić je prošle godine za Financial Times priznao da je municija u vrijednosti oko 800 miliona eura (preko 920 miliona dolara) završila u Ukrajini u posljednje dvije do tri godine.
Čermak smatra da Vučićevi najnoviji zaokreti u politici prodaje municije vjerovatno predstavljaju reakciju na energetske pritiske i iz Rusije i iz SAD.
Uprkos pokušajima balansiranja, zaključuje Subotić, „Srbija je premali pijun u velikoj geopolitičkoj igri“ i sada se bori da održi odnose sa svim moćnim akterima.
