Homeostaza je sposobnost organizma da održi unutrašnju ravnotežu uprkos promjenama u vanjskoj sredini. Naše tijelo konstantno balansira temperaturu, pH vrijednost krvi, razinu šećera, količinu vode, krvni tlak i druge parametre – tako da sve funkcionira “u granicama normale”. Jednostavno rečeno: homeostaza je unutrašnji “termostat” života.
Koncept homeostaze je u medicinu uveo američki fiziolog Walter Cannon (Walter Cannon) 1926. godine, proširujući ideju francuskog doktora Claudea Bernarda (Claude Bernard) iz 19. vijeka (oko 1850.), koji govori o “unutrašnjoj sredini” (unutrašnjeg miljea). Bernard je naglasio da je stabilnost unutrašnje sredine uslov za slobodan i neovisan život ćelija. Drugim riječima, čak i najmanja promjena u tom okruženju može utjecati na cijeli organizam.
Naše tijelo koristi sistem senzora (npr. temperaturne receptore u koži i mozgu, hemijske receptore u krvnim sudovima, mehanoreceptore u srcu i plućima) i mehanizme povratne sprege (negativna i pozitivna povratna sprega – npr. regulacija temperature i glukoze kroz negativ, i kontrakcije tokom porođaja kroz pozitivne). na primjer:
- Kada se pregrejemo – počinjemo da se znojimo i naši krvni sudovi se šire kako bi ohladili telo.
- Kad nam postane previše hladno – počinjemo da drhtimo, a krvni sudovi se skupljaju kako bi zadržali toplotu.
Ovi mehanizmi rade automatski i stalno rade u pozadini.
Na šta utiče homeostaza?
- Tjelesna temperatura – oko 36,5–37 °C. Važno je da temperatura ostane stabilna jer enzimi i ćelijski procesi normalno funkcionišu samo u uskom temperaturnom rasponu; čak i manja odstupanja mogu usporiti reakcije, dok veća mogu dovesti do oštećenja proteina i organa.
- šećer u krvi (glukoza) – imaju energiju, ali i da nivo ne raste previše, jer previsoka glukoza oštećuje krvne sudove kroz procese kao što su glikoliza proteina, oksidativni stres i upala, što vremenom dovodi do oštećenja zidova krvnih sudova i smanjene funkcije organa, krvnih sudova, nervnog sistema i organa kao što su bubrezi i oči.
- Krvni pritisak – obezbjeđuje dovoljno krvi i kiseonika organima. Homeostaza ga reguliše preko nervnog sistema (autonomni nervni sistem i baroreceptori) i hormona (npr. renin-angiotenzin-aldosteron sistem), tako da pritisak ostaje u granicama normale, a organi dobijaju dovoljno kiseonika bez preopterećenja srca i krvnih sudova.
- Ravnoteža tečnosti i elektrolita – na primjer natrijum, kalijum, magnezijum. Na primjer, kada se mnogo znojimo tokom ljetnog dana, gubimo natrijum i vodu, pa možemo osjetiti vrtoglavicu i slabost. Kada unosimo premalo kalijuma, javljaju se grčevi u mišićima. Nedostatak magnezija može uzrokovati nervozu i probleme sa spavanjem.
- pH krvi – mora biti blizu 7,4; a mala odstupanja mogu biti opasna. Odstupanja se mogu javiti u situacijama kao što su intenzivan fizički napor, povraćanje i dijareja (gubitak kiselina i baza), bolesti bubrega ili pluća, kao i nekontrolisani dijabetes ili trovanje, kada je narušena sposobnost organizma da reguliše kiselost krvi.
Šta remeti homeostazu?
Naše tijelo se konstantno prilagođava, ali ponekad su faktori prejaki:
- Stres – hronični stres remeti rad hormona (povećava kortizol i adrenalin), podiže krvni pritisak stalnim aktiviranjem simpatičkog nervnog sistema i slabi imunitet jer dugo troši odbrambene rezerve organizma.
- Loša prehrana – previše šećera ili soli mijenja metabolizam i krvni tlak. Na primjer, kada konzumiramo previše slatkiša i gaziranih pića, nivo glukoze naglo skoči i opterećuje gušteraču, a višak soli iz brze hrane podiže krvni tlak i zadržava vodu u tijelu.
- Nedostatak sna – ometa regulaciju hormona i glukoze, jer nedostatak sna mijenja lučenje inzulina i hormona sitosti i gladi (leptin i grelin), što dovodi do metaboličkih poremećaja i povećanog rizika od gojaznosti i dijabetesa.
- bolesti – dijabetes, hipertenzija i mnogi poremećaji nastaju upravo zato što je “pokvarena” homeostaza.
- okolina – ekstremne temperature, dehidracija, zagađenje, au budućnosti i ekološki problemi (klimatske promjene, zagađenje zraka i vode, urbanizacija) mogu postati najvažniji faktori narušavanja homeostaze.
Kako možemo pomoći našem tijelu da održi homeostazu?
- Uravnotežena ishrana – dovoljno proteina (oko 15-20% dnevnog unosa), složenih ugljenih hidrata (45-55%), zdravih masti (25-30%), uz dovoljan unos vlakana, vitamina i minerala. Savet je da polovinu tanjira napravite povrće i voće, četvrtinu integralne žitarice, a četvrtinu proteine (meso, riba, mahunarke).
- Fizička aktivnost – preporuka je najmanje 150 minuta umjerenog intenziteta (npr. brzo hodanje, vožnja bicikla) ili 75 minuta intenzivne aktivnosti sedmično, uz vježbe snage dva puta sedmično. Poboljšava cirkulaciju, reguliše šećer i hormone.
- dobar san – ključno za obnovu i ravnotežu nervnog sistema. Odraslima je potrebno najmanje 7 sati sna svake noći, a optimalno 7-9 sati, kako bi hormoni i metabolizam bili u ravnoteži.
- Upravljanje stresom – opuštanje (npr. progresivna relaksacija mišića), disanje (duboko abdominalno disanje), meditacija (temeljitostvođene meditacije) i tehnike kao što su joga ili šetnje prirodom.
- Adekvatan unos vode – preporuka je oko 30 ml po kilogramu tjelesne težine dnevno (u prosjeku 1,5-2 litre za odrasle), a tokom fizičke aktivnosti i u toplim danima i više, za optimalnu ravnotežu tekućine i elektrolita.
- Preventivni pregledi – rano otkrivanje bolesti sprečava ozbiljne poremećaje ravnoteže. To uključuje redovne kontrole krvnog pritiska, šećera i masti u krvi, analize funkcije bubrega i jetre, ginekološke i urološke preglede, mamografiju ili ultrazvuk dojki kod žena, kao i kolonoskopiju nakon 50. godine života.
Bolesti i stanja kada homeostaza “zakaže”
- Dijabetes – tijelo ne može regulisati šećer u krvi.
- Hipertenzija – poremećaj regulacije krvnog pritiska.
- Toplotni udar – tijelo gubi sposobnost hlađenja.
- Metabolički sindrom – višestruki poremećaj homeostaze zbog lošeg načina života.
- Acidoza/alkaloza – poremećaji pH krvi.
- Hormonski poremećaji – kao što je hipotireoza ili Cushingova bolest (Cushing) sindrom.
- Dehidracija – gubitak tečnosti i elektrolita koji remeti funkcionisanje organa.
- COVID 19 – bolest koja nam je najbolje pokazala šta znači poremećena homeostaza.
Homeostaza je osnova zdravlja. Ako ga održavamo – osjećamo se dobro, imamo energije, organi rade kako treba. Ako je poremećena, organizam ulazi u stanje neravnoteže, što dovodi do bolesti. Drugim riječima: briga o zdravim navikama znači briga o homeostazi.
Naše tijelo je sofisticirani sistem samoregulacije, kao orkestar u kojem svaki instrument (orgulje) mora biti podešen da bi muzika (zdravlje) bila harmonična. Kada mu damo ono što mu treba – hranu, odmor, kretanje i mir – homeostaza nam ide u prilog. Kada ga zanemarimo, on počinje slati signale u obliku simptoma i bolesti. Zato je održavanje ravnoteže zapravo najbolja prevencija.
Naslovna fotografija © bangoland / Shutterstock.com
